ΤΙ ΜΠΟΡEI ΝΑ ΚΑΝΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΕΔΩ;

Νερόμυλος του Κύκκου

Από το σιτάρι στο αλεύρι
Το σιτάρι και το βασικό του παράγωγο, το αλεύρι, αποτέλεσαν κύρια τροφικά συστατικά των πληθυσμών της Μεσογείου μέσα στους αιώνες, και μέχρι να εισαχθεί το ρύζι και η πατάτα από τις άλλες ηπείρους (Νέος Κόσμος) στη γηραιά ήπειρο. Στο νησί της Κύπρου η φύση έδινε πλουσιοπάροχα ποικιλία γεωργικών εδώδιμων προϊόντων, αλλά με περιορισμό ως προς τις ποσότητες. Παράλληλα, η ενασχόληση με την γεωργία απαιτούσε μεγάλο χειρωνακτικό μόχθο και ήταν επιρρεπής στις καιρικές διακυμάνσεις. Εντούτοις η καλλιέργεια διαφόρων σιτηρών και μάλιστα τοπικών ποικιλιών αποτέλεσε μια από τις βασικές ενασχολήσεις του Κύπριου γεωργού σε όλη την επικράτεια του νησιού. Η λειτουργία των νερόμυλων (ή αλευρόμυλων) αποτέλεσε σταθμό στην εξέλιξη της καλλιέργειας και της αξιοποίησης των σιτηρών, αφού συνέβαλαν σημαντικά στην εντατικοποίηση της διαδικασίας για την παραγωγή αλευριού. Η χρήση των πατροπαράδοτων αλευρόμυλων σήμανε και την πρώτη μορφή μηχανοποίησης της όλης διαδικασίας, αφού μέχρι τότε η διαδικασία αλέσματος του καρπού από τα σιτηρά για την παραγωγή του αλευριού γινόταν με τους χειρόμυλους που απαιτούσαν μεγαλύτερο κόπο και χρόνο και είχαν μικρότερη παραγωγική ικανότητα. Με την ανάπτυξη των σχεδιαστικών ικανοτήτων του ανθρώπινου νου, οι φυσικοί πόροι (νερό, ήλιος, άνεμος) που υπήρχαν στην διάθεση του, αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη «τεχνολογικών» προσεγγίσεων που θα διευκόλυναν ή/και θα ενίσχυαν την καθημερινότητα του. Η νερόμυλοι, αξιοποιούσαν την υδραυλική ενέργεια μέσα από την κίνηση του νερού, ώστε να κινήσουν τις μυλόπετρες για να αλέσουν το σιτάρι. Πρώτη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη νερόμυλου γίνεται από τον Έλληνα περιηγητή, ιστορικό και πεζογράφο Στράβωνα, που έζησε το 63/64 π.Χ. με 23 μ.Χ. Ο Στράβωνας μέσα από το έργο του «Γεωγραφικά» αναφέρει σχετικά: «Στα Κάβειρα που είναι τα ανάκτορα του Μιθριδάτη κατασκευάστηκε ο υδρόμυλος» (η περιοχή βρίσκεται στην σημερινή βορειοανατολική Τουρκία, εκεί όπου άκμασε στο παρελθόν ο πολιτισμός του Ποντιακού 32 Ελληνισμού). Έτσι είναι πιθανόν, όταν οι Ρωμαίοι κατέλαβαν τα Κάβειρα το 65 π.Χ., να αντιλήφθηκαν την προσφορά του νερόμυλου στον άνθρωπο και να μετάφεραν την τεχνογνωσία σε ολόκληρη την έκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Ανατολή και Δύση.

Οι νερόμυλοι στην Κύπρο
Σύμφωνα με μια παραδοχή, η ευρεία χρήση των νερόμυλων στην Κύπρο άρχισε κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (649-965) όταν οι κάτοικοι παραλιακών πόλεων του νησιού μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν για σκοπούς ασφάλειας στις ορεινές περιοχές του νησιού. Εντούτοις, ιστορικές αναφορές καταδεικνύουν τη χρήση των νερόμυλων στο νησί από τον 12ο αιώνα μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα. Όσον αφορά στους νερόμυλους των νεότερων χρόνων, τα σωζόμενα απομεινάρια τους σε όλο το νησί ανέρχονται σε περίπου 200 νερόμυλους, που χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα μέχρι τον 20ο αιώνα. Η κατασκευή των νερόμυλων ήταν συνυφασμένη με θέσεις πλησίον των όχθων ποταμών ή σε περιοχές οι όποιες είχαν εύκολη και συνεχή πρόσβαση σε νερό. Τα απομεινάρια από τα κτίρια, που συναντά ο ταξιδιώτης στην ενδοχώρα του νησιού, μαρτυρούν το πλήθος των νερόμυλων που υπήρχαν κατά το παρελθόν, κυρίως στον ορεινό όγκο του Τροόδους, αλλά και στην κατεχόμενη περιοχή στους πρόποδες του Πενταδακτύλου, αξιοποιώντας το νερό από τα κεφαλόβρυσα (π.χ. Κυθρέα, Καραβά και Λάπηθο). Παρόλο που το νερό ως πόρος βρισκόταν σε μεγαλύτερη αφθονία κατά το παρελθόν στο νησί, και αποτελούσε την κύρια πηγή κινητικής ενέργειας για τους νερόμυλους του νησιού, αυτοί στην πλειονότητα τους παρουσίαζαν κατασκευαστική ιδιαιτερότητα ως προς την φτερωτή τους. Στην πλειοψηφία τους οι κυπριακοί νερόμυλοι διέθεταν οριζόντια, εγκατεστημένη μέσα στο κτίσμα φτερωτή, που περιστρεφόταν αξιοποιώντας την δυναμική του νερού με την υδατόπτωση. Έτσι, στον ορεινό όγκο του Τροόδους, οι νερόμυλοι κτίζονταν σε απόκρημνες πλαγιές, αξιοποιώντας την υψομετρική διαφορά για την παραγωγή δυναμικής ενέργειας.

O νερόμυλος του Κύκκου
Στην ευρύτερη περιοχή της κοιλάδας της Βόρειας Μαραθάσας, από όπου διέρχεται ο ποταμός Σέτραχος, οι διάφορες γραπτές και προφορικές αναφορές μαρτυρούν την ύπαρξη (και λειτουργία) 11 νερόμυλων: Πεδουλάς - 2 νερόμυλοι, Μουτουλλάς - 3 νερόμυλοι και Καλοπαναγιώτης - 5 νερόμυλοι, ενώ ένας νερόμυλος λειτουργούσε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα και βρισκόταν στην ανατολική όχθη του ποταμού στα όρια της κοινότητας Λεύκας και Καλοπαναγιώτη. Από την πλειοψηφία των νερόμυλων αυτών, στις μέρες μας σώζονται είτε μόνο οι αναφορές από στόμα σε στόμα, είτε κάποια ελάχιστα ερείπια τους. Από το σύνολο των 11 νερόμυλων που λειτουργούσαν διαχρονικά μέσα στους αιώνες, στον ποταμό Σέτραχο σήμερα σώζεται ο νερόμυλος του Κύκκου στην κοινότητα του Καλοπαναγίωτη. Ο νερόμυλος του Κύκκου αποτελεί έναν από τους πλέον καλά διατηρημένους νερόμυλους του ορεινού όγκου του νησιού. Ο μύλος έχει κηρυχθεί «μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς», και έχει συμπεριληφθεί στον Κατάλογο Αρχαίων Μνημείων (Πίνακα Β) του Τμήματος Αρχαιοτήτων της Κυπριακή Δημοκρατίας. Ο νερόμυλος αρχικά ανήκε στην Μονή του Κύκκου, και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τόσο του μοναστηριού, όσο και των κατοίκων των γύρω χωριών, για να αλέσουν μόνοι τους το σιτάρι. Από τις αρχές του 20ου αιώνα ο νερόμυλος ενοικιαζόταν σε διάφορους διαχειριστές (μυλωνάδες), ενώ το 1937 πωλήθηκε και τέθηκε σε ιδιωτικό ιδιοκτησιακό καθεστώς. Ο νερόμυλος του Κύκκου λειτουργούσε μέχρι και το 1953. Ο νερόμυλος αποτελείτε από συγκρότημα κτισμάτων:
• Το εργαστήρι του νερόμυλου, στο οποίο συντηρούνται μέχρι και σήμερα οι βαριές μυλόπετρες (γαλλικής κατασκευής), οι άξονες περιστροφής τους και οι πάγκοι εργασίας στον αλευρόμυλο.
• Πάνω από τον χώρο του αλευρόμυλου διακρίνεται, επιβλητική, η ψηλή καμάρα μέσω της οποίας περνά το αυλάκι (μυλαύλακο) που μετέφερε το νερό προς τον πύργο (ανάολο) από όπου έπεφτε το νερό στο χώρο της φτερωτής που βρισκόταν σε καμαροσκέπαστο χώρο (βλ. πιο κάτω αναλυτική περιγραφή). Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καμάρας του μύλου του Κύκκου, είναι η καλά διατηρημένη ασπρόπετρα με σταυρό. Συγκεκριμένα, πάνω από το κλειδί της καμάρας του μύλου στη νότια πλευρά, υπάρχει η ασπρόπετρα με τον σταυρό, επιγραφή και ανάγλυφο προσωπείο που σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, λειτουργούσαν αποτρεπτικά για το κακό.
• Δίπλα από το σπίτι με τις μυλόπετρες, προς τον νότο, βρίσκεται μια μικρή διώροφη οικία, η οποία αξιοποιόταν ως χώρος ξεκούρασης των ατόμων που έρχονταν από μακριά καθώς επίσης για να ξεκουραστούν και να ποτίσουν τα μουλάρια και τα γαϊδούρια τους περιμένοντας τη σειρά τους για να αλέσουν το σιτάρι ή το κριθάρι.

Το άλεσμα των σιτηρών βασιζόταν στην κίνηση των μυλόπετρων κατά τρόπο που να τρίβονται μεταξύ τους και να συνθλίβουν το περίβλημα του σπέρματος αλλά και το σπέρμα. Ο μύλος αποτελείτο από δυο μεγάλες μυλόπετρες, τοποθετημένες η μια πάνω στην άλλη και χαραγμένες στις πλευρές που εφάπτονταν, για να αλέθουν καλύτερα το σιτάρι. Οι χάραξη αυτή στις μυλόπετρες, θα έπρεπε με την πάροδο του χρόνου να συντηρείται, κάτι που έκανε ο υπεύθυνος του μύλου (μυλωνάς), ο οποίος χάρασσε εκ νέου τις μυλόπετρες για να διατηρούν την τραχεία τριβή μεταξύ τους. Οι μυλόπετρες καλύπτονταν από την ξύλινη εξέδρα, πάνω στην οποία βρισκόταν το χωνί (αβάτζη), μέσω του οποίου γινόταν η διοχέτευση του σιταρίου στον διάκενο χώρο μεταξύ των μυλόπετρων, ώστε να αλεστεί και να δώσει το αλεύρι.

Η κίνηση των μυλόπετρων γινόταν μέσω ενός ιμάντα, ο οποίος περίστρεφε τις μυλόπετρες γύρω από έναν άξονα. Η κίνηση του ιμάντα γινόταν μέσω μια φτερωτής, η οποία ήταν ένας τροχός με φτερά σε πλάγια κλίση, και η οποία βρισκόταν σε επίπεδο κάτω από το πάτωμα του μύλου. Η περιστροφική κίνηση της φτερωτής επιτυγχανόταν μέσα από την πτώση ποσότητας νερού από τον πύργο (ανάλο) προς αυτή. Η υψομετρική διαφορά της θέσης του πύργου με αυτήν της φτερωτής, έδινε τη δυνατότητα στο νερό να αποκτήσει την ανάλογη δύναμη (υδροδυναμική δύναμη), ώστε να ωθήσει την περιστροφή της φτερωτής (κινητική) και την κίνηση των αξόνων κίνησης των μυλοπετρών.
Πηγή πληροφοριών:
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια (Λήμμα 1)
Ο νερόμυλος του Κύκκου
Κοινότητα Καλοπαναγιώτη
Εικονικό Μουσείο Κυπριακών Τροφίμων και Διατροφής